Cần nghiêm trị nạn tin giả hoành hành, bịa đặt, hạ uy tín tổ chức, cá nhân

Bức tranh toàn cảnh về tin giả trong thời đại số

Trong ký nguyên Internet và mạng xã hội, thông tin được chia sẻ với tốc độ ánh sáng. Chỉ cần một cú nhấp chuột hay một thao tác chia sẻ, một dòng trạng thái, bức ảnh hay video có thể tiếp cận hàng nghìn, thậm chí hàng triệu người chỉ trong vài phút. Đây là môi trường lý tưởng cho tin giả (fake news) xuất hiện và lan truyền.

Tại Việt Nam cũng như trên thế giới, tin giả đã trở thành một hiện tượng xã hội phức tạp, gây tác động tiêu cực trên nhiều lĩnh vực - từ chính trị, kinh tế, xã hội cho đến an ninh, văn hóa. Các nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng tin giả có khả năng lan nhanh hơn tin thật gấp nhiều lần, bởi yếu tố "giật gân" và "khác biệt" của nó.

Điều này khiến người dùng dễ bị kích thích, chia sẻ mà không kiểm chứng. Hậu quả là hàng loạt tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân bị bôi nhọ danh dự, uy tín; các chính sách, chương trình bị bóp méo; xã hội mất đi niềm tin vào nguồn thông tin chính thống.

Thực trạng tin giả ở Việt Nam

Việt Nam hiện có hơn 78 triệu người sử dụng Internet, đứng trong nhóm đầu Đông Nam Á. Cùng với đó là hơn 70 triệu tài khoản mạng xã hội. Đây là môi trường thuận lợi cho sự phát triển của thương mại điện tử, dịch vụ số, nhưng cũng đồng thời là mảnh đất cho tin giả nảy nở.

Những năm gần đây, không ít vụ việc tin giả gây ảnh hưởng lớn:

Tin giả về dịch bệnh Covid-19 gây hoang mang xã hội, làm người dân đổ xô mua tích trữ hàng hóa, gây khan hiếm và tăng giá đột biến.

Tin giả về hoạt động của các ngân hàng, doanh nghiệp lớn, tung tin phá sản hay sáp nhập thất thiệt gây rúng động thị trường chứng khoán.

 Tin giả bịa đặt về đời tư lãnh đạo, nghệ sĩ, doanh nhân nhằm hạ uy tín hoặc trục lợi cá nhân.

Tin giả trong lĩnh vực y tế, quảng cáo thuốc, thực phẩm chức năng gây hậu quả khôn lường cho sức khỏe người tiêu dùng.

Các tin giả này thường xuất phát từ những tài khoản ẩn danh, các "fanpage" không xác thực, nhóm chat kín, hoặc lan qua ứng dụng nhắn tin. Đáng lo ngại là nhiều người thiếu kỹ năng kiểm chứng thông tin, vô tình trở thành "cầu nối" tiếp tay cho tin giả.

Động cơ và thú đoạn của người tung tin giả

Tin giả có thể xuất hiện vì nhiều mục đích khác nhau:

Mục đích chính trị: phá hoại uy tín của cơ quan nhà nước, gây mất ổn định xã hội, kích động chia rẽ dân tộc.

Mục đích kinh tế: tung tin thất thiệt về sản phẩm/dịch vụ của đối thủ để trục lợi hoặc thao túng thị trường.

Mục đích cá nhân: bôi nhọ danh dự, uy tín của người khác vì ghen ghét hoặc tư thù.

Mục đích câu view, câu like: lợi dụng tâm lý thích tin "giật gân" để thu hút quảng cáo, tăng tương tác.

Thủ đoạn của tin giả ngày càng tinh vi: ghép ảnh, cắt ghép video, sử dụng công nghệ deepfake để giả mạo giọng nói, hình ảnh; tạo trang web "nhái" trang chính thống; sử dụng tài khoản robot (bot) để chia sẻ hàng loạt.

Điều này khiến công tác kiểm soát và xử lý trở nên khó khăn.

Tác động tiêu cực của tin giả

Tin giả không chỉ gây thiệt hại về vật chất mà còn ảnh hưởng sâu sắc tới niềm tin xã hội:

Ảnh hưởng tới cá nhân: làm tổn hại danh dự, nhân phẩm; gây stress, thậm chí dẫn tới trầm cảm, tự tử.

Ảnh hưởng tới tổ chức, doanh nghiệp: làm mất khách hàng, suy giảm thị phần, sụt giá cổ phiếu, mất cơ hội đầu tư.

Ảnh hưởng tới nhà nước và xã hội: gây hoang mang dư luận, phá hoại chính sách, gây chia rẽ cộng đồng.

Ảnh hưởng tới an ninh quốc gia: một số tin giả có thể kích động biểu tình, gây rối, làm mất ổn định trật tự công cộng.

Khung pháp lý hiện hành để xử lý tin giả

Nhà nước Việt Nam đã ban hành nhiều quy định nhằm ngăn chặn và xử lý tin giả:

Luật An ninh mạng 2018: quy định trách nhiệm của tổ chức, cá nhân trong việc đăng tải, chia sẻ thông tin; xử lý các hành vi đưa thông tin sai sự thật gây hoang mang trong nhân dân.

Nghị định 15/2020/NĐ-CP (sửa đổi 2022): phạt tiền từ 10-30 triệu đồng đối với hành vi cung cấp, chia sẻ thông tin giả mạo, sai sự thật, xúc phạm uy tín của cơ quan, tố chức, danh dự cá nhân.

Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi 2017): có thể xử lý hình sự đối với hành vi vu khống, đưa hoặc sử dụng trái phép thông tin mạng máy tính gây hậu quả nghiêm trọng.

Ngoài ra, các cơ quan chức năng như Bộ Thông tin & Truyền thông, Cục An ninh mạng và Phòng chống tội phạm công nghệ cao (A05 - Bộ Công an) thường xuyên phối hợp để kiểm tra, xác minh và gỡ bỏ thông tin sai sự thật, đồng thời xử lý nghiêm các đối tượng vi phạm.

 Nhu cầu tăng cường xử lý nghiêm minh

Mặc dù pháp luật đã có quy định, song thực tế việc xử lý vẫn gặp nhiều khó khăn:

Số lượng tin giả quá lớn, tốc độ lan truyền nhanh, khó kiểm soát.

Đối tượng tung tin thường sử dụng danh tính ảo, máy chủ đặt ở nước ngoài.

Một bộ phận người dân thiếu kỹ năng số, dễ tin, dễ chia sẻ.

Một số chế tài xử phạt chưa đủ sức răn đe.

Do đó, cần thiết phải tiếp tục nghiêm trị các hành vi tung tin giả theo hướng:

 Nâng mức xử phạt hành chính, tăng hình phạt bổ sung.

Tăng cường điều tra, truy tố các vụ nghiêm trọng.

Hợp tác quốc tế trong truy vết các tài khoản ẩn danh, máy chủ đặt ở nước ngoài.

Vai trò của truyền thông chính thống

Để chống tin giả, các cơ quan báo chí chính thống đóng vai trò then chốt:

Cung cấp thông tin kịp thời, minh bạch: nếu thông tin chính xác được công bố sớm, tin giả sẽ mất đất sống.

Tăng cường kiểm chứng: các tòa soạn cần áp dụng công nghệ fact-checking để xác thực tin tức.

Truyền thông nâng cao nhận thức: tổ chức các chiến dịch hướng dẫn người dân kỹ năng nhận biết tin giả. Một ví dụ điển hình là trong thời gian dịch Covid-19, nhiều báo điện tử và trang thông tin chính thống đã lập chuyên mục "kiểm chứng tin giả", góp phần ổn định dư luận xã hội.

Vai trò của doanh nghiệp công nghệ

Các nền tảng mạng xã hội (Facebook, TikTok, YouTube...) cũng phải chịu trách nhiệm trong việc ngăn chặn tin giả:

Áp dụng thuật toán phát hiện tin sai sự thật.

Gắn nhãn cảnh báo hoặc giảm hiển thị đối với nội dung chưa được kiểm chứng.

Tạo cơ chế để người dùng báo cáo tin giả dễ dàng.

Phối hợp với cơ quan quản lý nhà nước trong xử lý vi phạm.

Nâng cao nhận thức và kỹ năng số cho cộng đồng

Phòng chống tin giả không chỉ dựa vào pháp luật mà còn cần sự chủ động của mỗi người dùng:

Luôn kiểm chứng nguồn tin trước khi chia sẻ.

Đọc nhiều nguồn khác nhau, không tin tuyệt đối vào một nguồn chưa xác thực.

Sử dụng công cụ kiểm tra ảnh, video, văn bản.

Cảnh giác với các tiêu đề giật gân, nội dung kích động.

Tham gia các khóa học, chiến dịch nâng cao nhận thức về an toàn thông tin.

Ở nhiều quốc gia, kỹ năng nhận biết tin giả đã được đưa vào trường học như một phần của "giáo dục truyền thông" (media literacy). Việt Nam cũng đang nghiên cứu để đưa nội dung này vào chương trình giảng dạy

Kết hợp công nghệ mới trong phòng chống tin giả

Trí tuệ nhân tạo (AI), học máy (machine learning) có thể hỗ trợ phát hiện tin giả dựa trên:

Mẫu ngôn ngữ (language patterns).

Hình ảnh, video giả mạo (deepfake detection).

Dữ liệu chia sẻ bất thường (bot detection).

Cơ quan quản lý, doanh nghiệp công nghệ trong nước có thể hợp tác xây dựng hệ thống giám sát thông tin đa nguồn, cảnh báo sớm các "điểm nóng" tin giả.

Đề xuất giải pháp tổng thể

Để "nghiêm trị" và hạn chế nạn tin giả, cần sự phối hợp đồng bộ:

 Hoàn thiện khung pháp lý: cập nhật thường xuyên các quy định phù hợp với bối cảnh công nghệ.

Nâng cao năng lực thực thi: đào tạo lực lượng chuyên trách về an ninh mạng, công nghệ số.

Tăng cường hợp tác quốc tế: phối hợp với các quốc gia, tổ chức quốc tế về an toàn thông tin.

 Phát huy vai trò báo chí, truyền thông chính thống: phản bác kịp thời, minh bạch.

Đẩy mạnh giáo dục cộng đồng: đưa kỹ năng truyền thông số vào trường học, cộng đồng.

Ứng dụng công nghệ: Al, blockchain, xác thực danh tính số để quản lý tốt hơn môi trường mạng.

Tin giả là "dịch bệnh thông tin" nguy hiểm trong thời đại số, gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới uy tín của tổ chức, cá nhân và sự ổn định xã hội. Dù đã có khung pháp lý, nhưng để "nghiêm trị" thực sự cần sự vào cuộc quyết liệt của cơ quan chức năng, sự hợp tác của các nền tảng công nghệ, vai trò dẫn dắt của báo chí chính thống và ý thức cảnh giác của mỗi người dân.

Một xã hội minh bạch thông tin, tôn trọng sự thật sẽ là nền tảng vững chắc cho phát triển bền vững, niềm tin công chúng và uy tín quốc gia. Đó không chỉ là trách nhiệm của Nhà nước, mà còn là bổn phận của mỗi công dân trong thời đại số.

Tiến sĩ Nguyễn Thắng Cảnh