Biệt thự Pháp cổ số 49 Trần Hưng Đạo, Hà Nội thay áo mới mà...vẫn như cũ

Ngôi biệt thự vẫn mang phong cách kiến trúc tân cổ điển, phù hợp với mục đích sử dụng vào thời điểm xây dựng biệt thự - cuối thế kỷ 19. Phong cách này được các cơ quan công quyền và những người theo tư tưởng cộng hòa Pháp đánh giá cao, tượng trưng cho sự ổn định của Nhà nước và sự tinh tế của nền văn hóa Pháp chính thống. Trong biệt thự, nhiều chi tiết đắp nổi trên mặt tiền được thể hiện theo phong cách này: Gờ tường, các khối xây nhô, ban công... Phào tường rất đẹp nhưng bị xé ra để lắp ống kẽm thoát nước mưa.

Việc trùng tu ngôi biệt thự được áp dụng nhiều kỹ thuật trong xây dựng. Đầu tiên phải kể đến Kỹ thuật thi công tiết kiệm với mục đích tiết kiệm chi phí xây dựng và hợp lý hóa việc sử dụng vật liệu, tường của tầng trên được xây dựng mỏng hơn tầng dưới, tùy thuộc vào tải trọng. Cách thức thi công này không dễ nhận ra khi tham quan công trình, nhưng thể hiện rất rõ khi nhìn trên bản vẽ tái hiện mặt cắt ngang của ngôi nhà.

Tất cả các phần đắp nổi (gờ tường, khuôn ngoài cửa sổ...) có phần cốt đều được xây dựng bằng gạch đã được đẽo gọt rồi sau đó mới trát vữa bên ngoài. Mặc dù kỹ thuật này phức tạp hơn so với việc gắn các chi tiết đúc vào một bức tường bằng gạch nhẵn, nhưng sẽ đảm bảo tạo thành một lớp vừa vôi đồng nhất và về lâu dài sẽ chống chịu thời tiết tốt hơn khi có phản ứng đồng nhất với sự thay đổi về độ ẩm và nhiệt độ, tránh được các vết nứt tường và nguy cơ bong tróc. Đối với ngôi biệt thự này, đây là kỹ thuật được sử dụng cho cả các chi tiết trang trí ngoại thất và nội thất.

Trần nhà của biệt thự được áp dụng kỹ thuật trần vôi rơm. Theo đó, trần nhà có màu trắng và nhẵn mịn được làm bằng hỗn hợp vôi rơm trát lên latti được cố định bằng các rầm gỗ. Các thanh rầm đều được gối vào đầu bờ tường. Kỹ thuật này tương tự như ở Pháp, nhưng ở đây hỗn hợp vôi và rơm thay thế cho thạch cao kiểu truyền thống ở Pháp, bởi sẽ có tác dụng chống ẩm hiệu quả hơn trong điều kiện khí hậu có độ ẩm cao tại Hà Nội.

Cùng với đó, khung mái chính được làm bằng rầm thép nhập khẩu từ Pháp. Còn kết cấu phụ trợ, rui, mè đều được làm bằng gỗ. Trong quá trinh trùng tu đã phải thay thế tất cả các bộ phận bằng gỗ sau khi làm sạch và phục hồi các thanh rầm thép.

Mái nhà được lợp bằng ngói máy vốn rất phổ biến ở Pháp, được ghép với nhau và gài trên những thanh mè bằng gỗ, đảm bảo sự ổn định tổng thể cho mái nhà, có khả năng chống mưa gió rất tốt.

Cùng với đó, để tránh mọi hư hại cho các bộ phận bằng gỗ trên khung mái, hệ thống thông gió tự nhiên được bố trí trên mái nhà. Các ô cửa sổ mắt bò được đặt ở chính giữa tường hồi (nhờ đó cũng góp phần tạo nên phong cách trang trí tân cổ điển) và các ô thoáng trên các bức tường bên trong cho phép không khí lưu thông.

Ở phần sàn gỗ của biệt thự được sử dụng kết cấu thép theo hai dạng khác nhau: Một là được đỡ bằng hệ thống vòm cuốn xây gạch đặc, có thể nhìn thấy trong phòng này và trên tầng hai (sảnh đón và cầu thang), và hai là hệ thống máng đỡ trần với cấu trúc có thể nhìn thấy được ở sảnh đón của biệt thự. Hệ thống này giúp cho trần nhà phẳng và nhẵn mà không cần sử dụng bê tông. Trong cả hai trường hợp, ván sàn đều được đóng đinh trực tiếp vào các thanh rầm gỗ.

Các lớp ve dùng cho mặt trường bên trong ngôi nhà cũng bị hư hại theo thời gian, có thể quan sát được dấu vết của nhiều lớp chồng lên nhau trong các phòng ở tầng trên. Việc sử dụng giấy dán tường khá phổ biến ở Pháp vào cuối thế kỷ 19 nhưng không được xuất khẩu sang Hà Nội, đặc biệt vì độ ẩm cao của khí hậu cận nhiệt đới. Do đó, người ta phải thích nghị với điều kiện khí hậu nên thích quét ve hơn dùng giấy dán tường.

Các mặt tường ngoài của ngôi nhà đã được phủ nhiều lớp ve khác nhau trong suốt lịch sủ tồn tại của công trình. Tác động của thời gian và việc thiết bảo trì đã không cho phép bảo tồn được những lớp ve đầu tiên, song vẫn có thể xác định được các lớp cũ nhất còn lại. Các mặt tường ngoài của biệt thự được trang trí xen kẽ giữa các dải màu vàng (màu đất son rất nhạt) và màu đỏ xen kẽ với đường kẻ chỉ giả gạch. Bức ảnh duy nhất, một tấm bưu thiếp chụp gia đình đã từng ở trong biệt thự, thể hiện rất rõ đặc điểm thẩm mỹ này trên mặt tường ngoài.

Cách trang trí xen kẽ các dải gạch theo hai gam màu trên mặt tiền của tòa nhà khá phổ biến ở Hà Nội, bằng chứng là rất nhiều bức ảnh lưu trữ còn thể hiện đặc điểm này.

Dù không có tư liệu chính xác thể hiện các gam màu được sử dụng vào cuối thế kỷ 19, nhưng trong quá trình trùng tu, nhóm nghiên cứu vẫn quyết định tái tạo cách thể hiện xen kẽ màu sắc như vậy trên các mặt tiền của biệt thự.

Sau nhiều thử nghiệm khác nhau về màu sơn được thự hiện tại chỗ, nhóm nghiên cứu đã dùng kiểu sơn truyền thống nhằm tôn trọng đặc điểm thoáng khí của vữa trát tường dùng vôi.

Do là một công trình thuộc sở hữu tư nhân nên ngôi nhà này không có tài lưu lưu trữ ở Pháp hay Việt Nam. Chỉ có một tài liệu duy nhất mang tính biểu tượng được tìm thấy là một tấm bưu thiếp gia chủ ngôi biệt thự này trước ban công phía sau nhà. Vào thời điểm đó, việc chụp ảnh chưa được phổ biến nên các nhà nhiếp ảnh cung cấp những bức ảnh được in dưới dạng bưu thiếp để có thể gửi cho gia đình ở Pháp.

Việc phân tích các bản đồ cũ của Hà Nội cho phép chúng ta ước tính được thời điểm xây dựng ngôi biệt thự. Trên “Bản đồ Hà Nội và phụ cận” năm 1893 không có nhà ở tại vị trí này và phố Huế khi đó chỉ là một con đường đất. Nhưng đến “Bản quy hoạch thành phố Hà Nội” năm 1898 thì có thể hiện khu đất như hiện trạng với ngôi biệt thự nằm ở vị trí trung tâm và có nhà phụ ở góc Tây Nam. Điều đó cho thấy ngôi biệt thự được xây dựng trong khoảng thời gian từ năm 1893 đến 1898, thời kỳ xây dựng các tuyến đường chính của Khu phố Pháp, bao gồm cả phố Gambetta (Trần Hưng Đạo), tuyến phố tạo động lực phất triển đô thị mạnh mẽ cho đến cuối những năm 1920.

Theo kế hoạch, công trình sẽ là Trung tâm giao lưu văn hóa Phố cũ, giới thiệu về kinh nghiệm trùng tu biệt thự và giá trị của các công trình kiến trúc Pháp tại Hà Nội, quảng bá giá trị văn hóa. Nơi đây sẽ tổ chức các hoạt động trưng bày, quảng bá, giới thiệu di sản vật thể và phi vật thể của khu phố Pháp.

Minh Trí